ћатэры¤лы м≥жнароднай навукова-практычнай канферэнцы≥, 18Ч19.4.1999, г. √родна.

на головну

Ќацы¤ Ч базава¤ ¤чэйка любой тэхналаг≥чнай цыв≥л≥зацы≥. Ќацы¤нальна¤ пачуцц≥ св¤ты¤ у любой дз¤ржаве. як чалавек абав¤заны выканаць наканаванае, так нацы¤ мус≥ць здзейсн≥ць прадвызначанае ≥ займець адведзенае ей Ѕогам месца ¢ касм≥чным сонме.

Ќе зроб≥ць наканаванае чалавек Ч зарана сс¤чэ с¤бе, перан¤се ¢ласную грахо¢насць ≥ л¤ноту на крэ¢ных, зн≥шчыць ≥х; не адваюе вызначанае месца ¢ касм≥чнай ≥ часавай прасторах нацы¤, стане прыстасо¢вацца да суседз¤¢ ≥ аостав≥на¢ Ч прападзе. –астворыцца соллю у вадзе. «аслужыць ганьбаванне ≥ н¤добразычча у першую чЇргу ¢ласных сыно¢ ≥, у другую, суседз¤у.

 ожны з а¢тара¢ прачытаных ≥ дасланых артыкула¢ ¤кмогна выказва¢с¤ на адну тэму: беларуска¤ нацы¤нальна¤ ≥дэ¤ жыла, жыве ≥ вечна будзе жыць на беларуск≥х земл¤х. „асам адна думка ≥ вывад па¢тараецца ¢ двух-трох а¢тара¢. „асам ¤ны сходны¤ ¢ адма¢ленн≥ камун≥стычных ц≥ с¤л¤нск≥х ≥дэ¤¢. „асам у жаданн≥ справ¤дл≥в≥цца ¤ны перабольшваюць у крытыцы былых ≥ ц¤пЇрашн≥х беларуск≥х уладальн≥ка¢. јле ¤днае ¢с≥х адно: кожны а¢тар могс¤ прынесц≥ ¢ласны¤ цагл≥ны-думк≥ у фундамент агульнага дома беларускай нацы¤нальнай ≥дэ≥.  ожны хоча дабра, моцы ≥ незалежнасц≥ радз≥май з¤мл≥, ћац≥-Ѕеларус≥.

јдначасовэ, пры усЇй колкасц≥ ≥ каструбаватасц≥ выступленн¤¢, легка за¢важыць, што ¢се а¢тары засцерагаюць л≥дэра¢ дз¤ржавы ≥ парты¤¢ ад узв¤л≥чванн¤ с¤бе, невыслухо¢ванн¤ думк≥ апанента¢. «акл≥каюць баран≥ць, ¤к уласных дз¤цей, айчынную з¤млю, беларуск≥¤ традыцы≥, мову, волю.

Ѕудучы¤ пакаленн≥ не асудз¤ць выступо¢ ца¢ на канферэнцы≥ за смеласць выказванн¤¢. Ѕеларуска¤ нацы¤нальна¤ ≥дэ¤ дл¤ беларуса¢ пав≥нна стаць св¤той. як св¤та¤ дл¤ рускага Ч руска¤ нацы¤нальнл¤ ≥дэ¤, дл¤ пал¤ка Ч польска¤, англ≥чан≥на Ч англ≥йска¤. ј са св¤тога, ¤кой бењ нацы≥ ц≥ рэл≥г≥≥ не належала, не пасм≥хаюцца. “ым болей не кп¤ць. —в¤тое вывучаюць ≥ анал≥зуюць. —падз¤Ємс¤, так≥ лес будзе ≥ у дадзенай кн≥г≥.

Ќе зба≥мс¤ перабольшванн¤, але па¢н≥мс¤: матэры¤лы канферэнцы≥ з'¤¢л¤юцца сацы¤лаг≥чным зрэзам думка¢ беларускага грамадства канца XX ст. па гэтых пытанн¤х.

” асно¢ным захаваны стыль а¢тара¢. «начна скарочаны палем≥чны¤ выпады.

ƒл¤ шырокага кола чытачо¢.

—ама¤ стара¤ казка беларуса¢

—тан≥сла¢ —удн≥к

«ыходз¤чы з таго, што нацы¤нальна¤ ≥дэ¤ Ч субстанцы¤ давол≥ агульна¤ ≥ мае шэраг складовых частак: ≥дэ≥ нацы¤нальнай мовы; нацы¤нальнай дз¤ржавы; нацы¤-нальнай культуры; нацы¤нальнай г≥сторы≥; нацы¤нальнай эканом≥к≥; нацы¤нальнай царквы; нацы¤нальнай ф≥ласоф≥≥; нацы¤нальнага ментал≥тэту; беларускага нацы¤нал≥зму ≥ г.д. ≥ т.д., Ч ¤ хаце¢ бы закрануць краЄчак нацы¤нальнай г≥сторы≥...

„ым глыбей каран≥,

тым магутнЇй крона...

 ожны народ, ¤к≥ хоць трох≥ паважае с¤бе, маЇ паданне, легенду ц≥ казку пра ¢ласнае паходжанне, пра паходжанне назвы сваЄй кра≥ны ц≥ сваей стал≥цы. јд гэтай легенды пачынае народ п≥саць уласную г≥сторыю.

≤ндаары≥ п≥шуць сваю г≥сторыю ад бога ¬≥шну ≥ чалавека ћана; я¢рэ≥ Ч ад бога яхвэ ≥ чалавека јдама; грэк≥ Ч ад  ронаса, «е¢са, ≥ншых баго¢, тытана¢, па¢баго¢-па¢людзей, геро¤¢: рымл¤нцы Ч ад –ома ≥ –омула; a к≥¤¢цы Ч г≥сторыю  ≥ева ад  ≥¤, Ўчалка ≥ Ћыбедз≥. Ѕеларус ёзаф  рашэ¢ск≥ нап≥са¢ пал¤кам У—тарую казкуФ (УStara basn). ≤ зараз ¤ны ведаюць, адкуль уз¤л≥с¤. –асейцы не паленавал≥с¤ ≥ некальк≥ гадо¢ рэзал≥ на дра¢л¤ных дошчачках У¬елесаву кн≥гуФ ≥ г.д. ћел≥ свае легенды ды паданн≥ ≥ беларусы, бо был ≥ народам. —Єнн¤ мы звычайна пачынаем нашу г≥сторыю ¢жо не з 1917 года, а ад –агвалода ≥ –агнеды, але ¤шчэ “одар Ќарбут ф≥ксуЇ ¢ басейне ѕрып¤ц≥ вусны¤ паданн≥ пра прыход нашых прашчура¢ на гэтую з¤млю з ≤нды≥. ≤ндыйска¤ тэма загучала ¢ шматл≥к≥х навукова-папул¤рных ≥ мастацк≥х творах. «гадаЇм Уѕадарожжа ¢ кра≥ну ары¤¢Ф ≥ Ујрыйскую аснову беларускай мовыФ —тан≥слава —удн≥ка, У«алатую жрыцу јшв≥на¢Ф ¬ольг≥ ≤патавай ≥ ≥нш. “аму мы проста абав¤заны расказаць людз¤м гэтую казку, каб беларусы лепей ведал≥, хто ¤ны ≥ адкуль пайшл≥.

... ал≥сьц≥ да¢ным-да¢но, кал≥ моры был≥ глыбейшы¤, горы вышэйшы¤, травы значна зел¤нейшы¤, а неба чысцейшае ≥ дабрэйшае, жыл≥ нашы¤ далЄк≥¤-далЄк≥¤ пр¤шчуры кал¤ дзвюх высок≥х гора¢, ¤к≥¤ мел≥ назву ’ара ≥ ћеру. √оры з в¤ршын¤м≥ ’ара ≥ ћеру служыл≥ м¤жой пам≥ж цЄплым≥ кра¤м≥ ≥ халодным≥, ц¤гнул≥с¤ з усходу сонца на захад, моцна заросл≥ лесам. ” л¤сах вадз≥лас¤ мноства зв¤ро¢ ≥ па¢днЄвых ≥ па¢ночных, а з¤мл¤ хавала шмат розны¤ багацц≥. ѕраз кольк≥ тыс¤чагоддз¤¢ г≥сторык≥ нс.завуць гэты¤ горы –ыпейск≥м≥, або √≥пербарэйск≥м≥, але y той час нашы¤ прашчуры называл≥ ≥х проста гарам≥ ≥ ≥мЄны давал≥ тольк≥ дзвюм в¤ршын¤м Ч ’ара ≥ ћеру.

∆ыл≥ нашы¤ прашчуры родам≥ ды пл¤мЄнам≥, разма¢л¤л≥ на мностве бл≥зк≥х м≥ж сабою мова¢. ћел≥ добры¤ прылады працы з крэменю ды ≥ншых кам¤нЄ¢, а таксама з косц≥ ды дрэва. ѕал¤вал≥ на дз≥к≥х жывЄл≥на¢, лав≥л≥ рыбу, зб≥рал≥ грыбы ды ¤гады.

Ўчасл≥вы бы¢ час, шчасл≥вы бы¢ край.

ƒо¢га ц≥ не так ≥шло, але сышла не адна тыс¤ча гадо¢, пакуль начало тут усе м¤н¤цца. ѕадзьмул≥ моцны¤ па¢ночны¤ в¤тры, папо¢з з по¢начы ледав≥к, моцным≥ стал≥ маразы, до¢г≥м≥ з≥мы ≥ халодным лета. ѕавым≥рал≥ цеплалюб≥вы¤ расл≥ны, на ≥х месцы пайшл≥ расц≥ ≥ншы¤, сышл≥ на по¢дзень зв¤ры, з'в≥л≥с¤ з по¢начы ≥ншы¤. «а зв¤рам≥ пац¤гнул≥с¤ пл¤мЄны па¢ночных людзей. I нашы¤ прашчуры зн¤л≥с¤ са сва≥х месца¢. яны пайшл≥ за сва≥м≥ зв¤рам≥. яны пак≥нул≥ радз≥му кал¤ гор ’ара ≥ ћеру ≥ рушыл≥ на по¢дзень. Ќе адз≥н год ≥ не адно стагоддзе трыва¢ гэты рух. ѕа дарозе м≥нал≥ ¤ны горы ≥ рэк≥, л¤сы ≥ стэпы, аж пакуль не ¢перл≥с¤ у мора. Ќ≥хто не к≥рава¢ рухам пл¤мЄна¢. Ќ≥ адно плем¤ не ¢згадн¤ла з ≥ншым≥ свой шл¤х. “аму, дайшо¢шы да мора, пл¤мЄны раздз¤л≥л≥с¤. јдна частка, больша¤, начала пераб≥рацца цераз вузк≥ марск≥ прал≥¢ на супрацьлеглы бераг, на абшары тэрыторы≥, ¤кую пазней назавуць ћалой јз≥¤й; друга¤ частка, менша¤, адв¤рнула ад мора, найшла далей па гарах ≥ ц¤сн≥нах ≥ выйшла ¢ цудо¢ную кра≥ну, ¤кую ладьей назавуць Ѕалканам≥, ѕелапанэсам ц≥ √рэцы¤й. «заду ≥х застал≥с¤ горы, з ус≥х бако¢ было мора. –ух ≥х прыпын≥¢с¤, ≥шло тольк≥ зас¤ленне шматл≥к≥х выспа¢.

ѕерша¤ ж частка вырвалас¤ на аз≥¤цк≥¤ прасторы.  л≥мат, халаднаваты ≥ в≥льготны, спры¤¢ ≥м ≥ не спры¤¢ тым людз¤м, ¤к≥¤ жыл≥ тут раней. ’утка в¤л≥к≥¤ абшары ћалой јз≥≥ зас¤л≥л≥ па¢ночны¤ людз≥. яны навучыл≥с¤ здабываць ≥ апрацо¢ваць медзь, раб≥ць бронзавую зброю, асво≥л≥ жывЄлагадо¢лю, земл¤робства, прыручыл≥ кан¤. яны пачал≥ будаваць гарады. √орад склада¢с¤ з хата¢. —амы першы, самы большы свой горад ¤ны так ≥ назвал≥: ’атус, або ’атусас, што азначае проста УхатыФ. I народ, ¤к≥ жы¢ у ’атусе у хатах, называл≥ хатам≥. Ћюдз≥ ≥ншых гарадо¢ называл≥с¤ хетам≥, хоць ≥ был≥ адной крыв≥ з хатам≥. ≤ ¤краз хецк≥¤ гарады набрал≥ большую с≥лу ≥ адгэтуль, перш за ¢сЄ з горада  усара (’утара), пача¢с¤ рух за аб'¤днанне частк≥ па¢ночных народа¢ у адно, у дз¤ржаву. ѕача¢ гэгую справу правадыр  усара па ≥мен≥ ѕ≥тхана. ®н нечакана напа¢ на Ќесу (Ќашу) ≥ захап≥¢ ¤е, але не ператвары¢ жыхара¢ Ќесы ¢ рабо¢ ≥ не пераб≥¢ ≥х, а назвау ≥х Убацькам≥ ≥ мац¤ркам≥Ф, бо ¤ны был≥ адной крыв≥. ѕераемн≥к ¤го јн≥та пача¢ далучэнне ≥ншых гарадо¢ ≥ ¢ рэшце рэшт далучы¢ ’атус.

Ќаступны¤ цары Ч “абарна, ’атус≥л ≤ (’атус≥ла ≤), ћурс≥л ≤ (ћурс≥ла ≤) Ц прадо¢жыл≥ гэтую справу. ÷≥кава зв¤рнуць увагу на хецк≥¤ ≥мЄны. ћы сЄнн¤ маем будову слав¤нск≥х ≥мЄна¢, ¤к прав≥ла, двухкаранЄвую ≥ двухсэнсавую. ѕры розных ≥ шматл≥к≥х каран¤х першай частк≥ слав¤нскага ≥мен≥ вары¤нта¢ другой часгч≥ мелас¤ не шмат. Ќайбольш распа¢сюджаным≥ канцо¢кам≥ слав¤нск≥х ≥мЄна¢ был≥ -сла¢, -м≥р, -валод, -м≥л, -полк, -свет ≥ некаторы¤ ≥ншы¤. ” ≥м¤ закладваецца пажаданне Ч лЄс чалавека.

—тань сла¢ным Ч —тан≥сла¢; будзь сла¢ным Ч Ѕудсла¢; валодай з м≥рам Ч ”ладз≥м≥р; ус≥м валодай Ч ”севалад; людз¤м м≥ла¤ Ч Ћюдм≥ла; сла¢с¤ на увесь свет Ч —в¤тасла¢; будзь ус≥м сла¢ны (вазьм≥ ¢сю славу) Ч ”с¤сла¢.

¬¤дома, што ≥м¤ У—ла¢с¤ на увесь светФ магл≥ даць не кожнаму, а найперш сыну правадыра (кн¤з¤, цара). ƒзец¤м простых людзей у ≥мЄны ¢кладвал≥ прасцейшы сэнс.

” хета¢ структура ≥мЄна¢ аналаг≥чна¤. јле цыв≥л≥зацы¤ вылучалас¤ сваЄй прым≥ты¢насцю. —убстанцы¤ УславаФ значыла мала. «атое шмат значыла субстанцы¤ Ус≥лаФ. “аму ¢ хета¢ ≥ пашырал≥с¤ ≥мЄны на -с≥л (с≥ла). ’атас≥л Ч с≥ла хата¢, хета¢, ’атуса, проста с≥ла хаты. “ады ћурас≥л Ч с≥ла мура (мураванай хаты, мураванага будынка). “ак, нашы¤ прашчуры ¢жо ¢мел≥ мураваць, ≥ пачалос¤ гэта больш чым за дзве тыс¤чы гадо¢ да нашай эры. Ќедзе ¢ 1800 годзе да н. э. хеты зраб≥л≥ в¤л≥кае адкрыццЄ. яны навучыл≥с¤ здабываць жалеза ≥ трыста гадо¢ трымал≥ манапол≥ю на ¤го. “рыста гадо¢ хеты разв≥вал≥ металург≥ю жалеза, раб≥л≥ жалезную зброю, жалрзны¤ прылады працы. ” 1500 годзе да нашай эры хеты за¤в≥л≥ пра с¤бе ¤к пра наймагутнейшую кра≥ну свету. яны ¢з¤л≥ ¬ав≥лон, разграм≥л≥ ≈г≥пет. Ќе б¤рус¤ казаць, хто вынайша¢ кола, але хеты ¢ по¢най меры скарыстал≥ ¤го. ’ецк≥¤ кал¤сн≥цы зраб≥л≥ пераварот у вайсковай справе. яны таптал≥ ≥ резал≥ ег≥пецкую п¤хоту ¤к траву. «алога (эк≥паж) хецкай кал¤сн≥цы складалас¤ з трох чалавек: вазн≥цы, лучн≥ка ≥ тарчаносца, ¤к≥ прыкрыва¢ лучн≥ка. ’еты вынайшл≥ ≥ ба¤вы¤ косы.

јле далека не ¢се арыйск≥¤ пл¤мЄны падначальвал≥с¤ хецкаму цару. ћы можам пачаць ужываць тэрм≥н Уарыйск≥¤Ф. Ўто значыць УарыйФ? ћожа, ¤но ад слова УарацьФ. Ќекаторы¤ даследчык≥ называл≥ ары¤¢ Упастухам≥Ф. Ќа санскрыце УарыйФ абазначае УпанФ, УгаспадарФ; але добры гаспадар 'за¢сЄды ара¢.

јйкумена з указанием √≥пербарэйск≥х гора¢ паводле √екацэ¤ ћ≥лецкага, ”≤ ст. да н.э.

ƒык вось, у 15 стагоддз≥ да н.э. арыйска¤ кал¤сн≥ца з'¤в≥лас¤ ¢ ѕа¢ночнай ≤нды≥. √эта адз≥н да аднаго хецк≥¤ кал¤сн≥цы, з той тольк≥ розн≥цай, што залога ≥х складалас¤ не з трох, а з двух чалавек Ч вазн≥цы ≥ лучн≥ка. “арчаносца не было, Єн не патрэбны. “убыльск≥¤ народы або не ведал≥ лука, або мел≥, у лепшым выпадку, касц¤ны¤ наканечн≥к≥. ƒл¤ ары¤¢ у жалезных даспехах гэты¤ стрэлы неб¤спек≥ не ¢¤¢л¤л≥.

” пачатку 13 ст. да н.э. арыйск≥¤ (дарыйск≥¤) пл¤мЄны пераправ≥л≥с¤ назад у ≈¢ропу ≥ пакарыл≥ √рэцыю. ≤ тут вырашальнай стала жалезна¤ збро¤, прычым настольк≥, што само жалеза ахейцы назвал≥ Ус≥дарасФ, што азначае Ударыйск≥Ф, Уразам з дары¤м≥Ф. ƒарыйцы, будучы нешматл≥к≥м≥, не ас≥м≥л¤вал≥ ахейца¢ Ч хутчэй сам≥ у значнай ступен≥ ас≥м≥л¤вал≥с¤. ”зн≥кла дарыйска-ахейскае кайнэ, на ¤к≥м √амэр ≥ нап≥са¢ свае паэмы. „ыста ахейска¤ мова нам мала в¤дома¤.

∆алезны¤ хвал≥ ары¤¢ пракац≥л≥с¤ па ¢сЄй јз≥≥. яны ≥шл≥ адна за адной. ” ≤нды≥ ары≥ дайшл≥ да ÷эйлона (Ћанк≥). јле сама арыйска¤ кра≥на Ујры¤вартаФ, або Ујры¤-ƒэшаФ, утварылас¤ на по¢начы ≤нды≥. ћенав≥та ¢ гэтай кра≥не мы ¢ першы раз бачым пл¤мЄны з беларуск≥м≥ ≥ слав¤нск≥м≥ ≥мЄнам≥. √эта Укрыв≥Ф, УгудаФ, УшраваФ, Уƒрав≥даФ ≥ ≥нш.

“роба меркаваць, што прабыл≥ гэты¤ пл¤мЄны ¢ ≤нды≥ значны час. ” прыватнасц≥, шравы (слав¤не) мел≥ тут в¤л≥к≥ ≥ багаты горад Ўравасц≥.  рыв≥ (крыв≥чы), чыЄ ≥м¤ азначае Учалавек-воблакаФ, Учалавек-крын≥цаФ, Ум¤шок з вадойФ, жыл≥ ¢ баку пустын≥ “ар ≥ мус≥л≥ нас≥ць з сабой ваду. ≤ назва Укрыв≥чФ азначае Укрын≥цаФ. ”се ≥ншы¤ верс≥≥ паходжанн¤ гэтага слова маюць права на ≥снаванне, але рэальна Укрыв≥чФ Ч гэта Укрын≥цаФ. √уда (гуды, дрыгав≥чы) жыл≥ ¢ дал≥не √анга ≥ ¢жо тады вырошчвал≥ цукровы трыснЄг ≥ здабывал≥ цукар. ƒрав≥ды (дра¢л¤не) жыл≥ ва ¢сходн≥х л¤сах.

ѕасл¤ арыйскай хвал≥ на ≤ндыю найшла хвал¤ на —¤рэднюю јз≥ю. —к≥фы, м≥дз¤не, ≥ранцы. —к≥фскае жалеза з лЄгкасцю ачысц≥ла ¢се стэпы ад угра-ф≥на¢ з бронзай ≥ адц¤сн≥ла ¢ л¤сы по¢начы.

÷¤жка сЄнн¤ гаварыць аб прычынах, але частка пл¤мЄна¢ ≥ндаары¤¢ раптам пачала зн≥мацца з нажытых месца¢ у ≤нды≥ ≥ рушыла на радз≥му да гора¢ ’ара ≥ ћеру. √эта был≥ розны¤ пл¤мЄны, ≥ ≥шл≥ ¤ны розным≥ маршрутами ѕершым≥ ¢ ≈¢ропе ¢ 8 стагоддз≥ да н.э. з'¤в≥л≥с¤ ≥тал≥к≥. яны захап≥л≥ јпен≥нск≥ па¢востра¢.  ельты зас¤л≥л≥ па¢ночны захад ≈¢ропы. ” 7 стагоддз≥ да н.э. з'¤в≥л≥с¤ германцы, у 6 стагоддз≥ да н.э. прыйшл≥ балты ≥ слав¤не. ”се гэты¤ пл¤менны¤ аб'¤днанн≥ был≥ вельм≥ розны¤ Ч больш цыв≥л≥заваны¤ ≥ менш. “ак, с¤род германца¢ моцна вылучал≥с¤ готы. яны мел≥ магутную збройную с≥лу, дасканалую зброю. √эты¤ нешматл≥к≥¤ пл¤мЄны ¤к дз≥ды пран≥звал≥ старажытную ≈¢ропу. ¬естготы прарвал≥с¤ за ѕ≥рэне≥ ≥ заснавал≥ там карале¢ства.. ќстготы дайшл≥ да —кандынав≥≥, але, мабыць, ≥м не спадабалас¤ ѕо¢нач, ≥ ¤ны в¤рнул≥с¤ у ѕрычарнамор'е. √эта настольк≥ магутны¤ во≥ны, што рымск≥¤ лег≥Єны не магл≥ супрацьста¤ць гоцкай конн≥цы. јдным з найбольш в¤домых правадыро¢ гота¢ бы¢ √ерманарыкс (прав≥льна Germanorex) Ч кароль германца¢.

”се арыйск≥¤ пл¤мЄны ≥мкнул≥с¤ на г≥старычную радз≥му да гор ’ара ≥ ћеру. јле за тыс¤чагоддз≥ ¢ пам¤ц≥ пл¤мЄна¢ сцерлас¤ ≥х дакладнае месцазнаходжзнне. “ым не менш усе ¤ны прыбл≥зна ≥мкнул≥с¤ да адной кропк≥, да адной тэрытор≥≥. јдны не даходз≥л≥, ≥ншы¤ пераходз≥л≥, але гэта¤ кропка была на ментальнай мапе ары¤¢.

—Єнн¤ г≥сторык≥ ¢парта спрачаюцца наконт месцазнаходжанн¤ √≥пербарэйск≥х (–ыпейск≥х) гор ≥, у прыватнасц≥, в¤ршынь ’ара ≥ ћеру. ћы не можам сцв¤рджаць, што пам¤ць слав¤н была лепшай за пам¤ць ≥ншых арыйск≥х пл¤мЄна¢, але ¤ны, дайшо¢шы да мэты сваЄй вандро¢к≥ ≥ не будучы ¢пэ¢неным≥ праз тыс¤чагоддз≥ ¢ тым, дзе ≥хн≥¤ ’ара ≥ ћеру, назвал≥ горы, с¤род ¤к≥х пав≥нна быць ’ара, У’ара-платаФ (Уѕадэшва ’араФ, Уѕадножжа ’араФ). Ќе ц¤жка здагадацца, што У’ара-платаФ Ч гэта  арпаты. “ады недзе побач пав≥нна знаходз≥цца ≥ ћеру. ≤ ¤на Єсць. Ќазва захавалас¤ у назве цэлай кра≥ны, самай першай ≥ найбольш старажытнай, самай цыв≥л≥заванай кра≥ны антычных слав¤н Ч ћарав≥≥. јд ’арапата¢ пачынаецца рэчка УѕрыпатаФ (Уѕрыпадножна¤Ф, ѕрып¤ць). “ады√≥пербарэйск≥¤ горы вымалЄ¢ваюцца ¢ раЄне  арпат з прац¤гам ¢ бок Ќаваградскага ≥ ћенскага ¢зеышша¢. :

√эты ланцуг цалкам адпав¤дае прыкметам √≥пербарэйск≥х гор, азначаным у ¬едах ≥ больш позн≥х крын≥цах, так≥м, ¤к:

У√≥пербарэйск≥¤ горы пав≥нны ц¤гнуцца з ”сходу на «ахадФ.

Уяны багаты¤ на л¤сы ≥ жывЄла¢, a значыць, невысок≥¤Ф.

У√≥пербарэйск≥¤ горы з'¤¢л¤юцца водападзелам пам≥ж рэкам≥, ¤к≥¤ ц¤куць на ѕо¢дзень ≥ ѕо¢нач (ѕрып¤ць, Ѕ¤рэз≥на, ƒн¤про, ѕа¢днЄвы Ѕуг, ƒнестр, ƒунай ≥ Ќеман, «аходн≥ Ѕуг, «аходн¤¤ ƒзв≥на (–убон), ¬≥сла, Ћаба)Ф.

Уѕа¢ночны¤ рэк≥ пав≥нны ¢падаць у Ѕелае мора, јЋ≈ УЅалц≥Ф (УбалтаФ) ≥ азначае УбелыФ.

« гэтых гора¢ пав≥нна пачынацца св¤та¤ рэчка ары¤¢. Ўто тэта за рэчка, сказаць ц¤жка. јле найбольш верагодна, што тэта ƒунай. ћоха, ƒн¤про з ѕрып¤ццю?

√оры пав≥нны мець в¤л≥к≥¤ багацц≥. ƒаследчык≥, дайшо¢шы да гэтага пункта, пачынаюць гаварыць пра золата ≥ кашто¢ны¤ кам¤н≥. јле кал≥ ары≥ пак≥дал≥ свае ѕа¢ночны¤ горы, ¤ны не ведал≥ метала¢. “аму пра ¤кое багацце гор ¤ны магл≥ казаць? ѕра камень, пра крэмень. ј вось гэтага багацц¤ тут дастаткова.

≈сць у вызначэнн≥ астранам≥чны¤ адзнак≥. “ак≥¤, што ¢ гэтых гарах па¢года дзень, па¢года ноч. «найсц≥ такую з'¤ву далей пал¤рнага круга немагчыма. јле за пал¤рным кругам адпадаюць усе ≥ншы¤ прыкметы. –азв¤зак праблемы бачыцца ¢ тым, што разумець пад словам≥ УдзеньФ ≥ УночФ. ’утчэй за ¢сЄ тут пад гэтым≥ тэрм≥нам≥ выступаюць лета ≥ з≥ма. —юды добра пасуюць беларуск≥¤ Упо¢дзеньФ ≥ Упо¢начФ. ѕо¢дзень там, дзе лета. ѕо¢нач там, дзе з≥ма. ≤ апошн¤е: ланцуг  арпаты Ч нашы¤ ¢звышшы цалкам адпав¤дае старажытнагрэцк≥м мапам.

јрыйск≥¤ пл¤мЄны, ¤к≥¤ даходз≥л≥ да √≥пербарэйск≥х гор, рассыпал≥с¤ ¢ розны¤ бак≥ ≥ пл¤мам≥ расс¤л¤л≥с¤ па кол≥шн¤й сваЄй тэрыторы≥.

“ы¤ народы, ¤к≥¤ сустракал≥ ары¤¢ тут, з'¤¢л¤л≥с¤ або пл¤мЄнам≥ каменнага веку, або ¢гра-ф≥нск≥м≥ пл¤мЄнам≥ бронзы. яны не магл≥ супрацьста¤ць жалезу ары¤¢ ≥ або адыходз≥л≥, або зн≥кал≥.

ѕрыбл≥зны¤ рэг≥Єны расс¤ленн¤ арыйск≥х пл¤мЄна¢ даследаваны¤ ≥ в¤домы¤. “рэба тольк≥ ¢несц≥ некаторы¤ ¢дакладненн≥ адносна кельта¢. ” той час, кал≥ асно¢на¤ маса ≥х расс¤л≥лас¤ ¢ «аходн¤й ≈¢ропе, частка аказалас¤ на ¢сходзе ¢ раЄне сучасных √ал≥ча, ¬алын≥, ¬≥льн≥, ¬≥лейк≥. јрхеалаг≥чна на¤¢насць кельта¢ тут пакуль не пацверджана, але мноства вал≥йск≥х ≥ гэльск≥х тапон≥ма¢ (пара¢найце √ал≥ч, √ал≥цыю з галам≥ ≥ гэльскай мовай, ¬алынь, ¬≥льню, ¬≥л≥ю (¬аллю), ¬≥лейку (¬¤лейку) з вал≥йск≥). “апанам≥чна¤ сув¤зь рэг≥Єна¢ √ал≥ча, ¬алын≥, ¬≥льн≥ ≥ ¢сЄй летап≥снай Ћ≥твы ¢скосна тлумачыць ты¤ прэтэнз≥≥, ¤к≥¤ мел≥ гал≥цк≥¤ кн¤з≥ на гэты¤ земл≥. «емл≥ ад ¬≥льн≥, ¬≥лейк≥ да ¬алын≥ ≥ √ал≥ча был≥ крэ¢на-сва¤цк≥м≥ паводле кельцкага субстрату. ≤ менав≥та кельцк≥ субстрат вызначы¢ адметнасць нават слав¤н≥заваных земл¤¢ ≥ „ырвонай –ус≥, ≥ летап≥снай Ћ≥твы с¤род ≥ншых слав¤нск≥х ≥ балцк≥х земл¤¢. ≤ кал≥ у нас ¤шчэ недастаткова падста¢, каб назваць народ летап≥снай Ћ≥твы слав¤на-кельцк≥м або слав¤н≥завакым≥ кЇльтам≥, то ¢жо зус≥м дастаткова падста¢ казаць пра балтызаваных кельта¢, а потым пра слав¤н≥заваных балта-кельта¢.

ј зараз вернемс¤ да сл¤в¤н, што з'¤в≥¢шыхс¤ ¢ раЄне  артапа¢ у 6 стагоддз≥ да н.э. яны пачал≥ расс¤л¤цца па ≈уропе, ужо пл¤м≥ста заселенай ≥ншым≥ арыйск≥м≥ пл¤мЄнам≥. ”се пасылк≥ навуко¢ца¢ пра з'¤¢ленне слав¤н у 6 стагоддз≥ да н.э., м¤кка кажучы, негрунто¢ны¤. ”се, хто так сцв¤рджае, пав≥нны паказаць тую п¤чору, дзе слав¤не с¤дзел≥ да гэтага часу, каб раптам выскачыць ≥ зас¤л≥ць тэрыторы≥ ад јдры¤тык≥ да Ѕелага мора, ад Ћабы да ƒн¤пра.

–асс¤ленне па тэрыторы≥ Ѕеларус≥ пачалос¤ у 6 стагоддз≥ да н.э. ѕад 533 годам да н.э. √ерадот ужо згадвае гудз≥на¢ (гуда¢) у басейне ѕрып¤ц≥ ≥ ƒн¤пра. Ќа прац¤гу тыс¤чагоддз¤ на тэрыторы≥ Ѕеларус≥ пак≥нул≥ свой след шмат ¤к≥¤ слав¤нск≥¤ пл¤мЄны. јсно¢ны¤ з ≥х Ч гуда-дрыгав≥чы, крыв≥-крыв≥чы, людз≥-люц≥чы. Ќа по¢дн≥ край Ѕеларус≥ зас¤л≥л≥ драв≥ды-дра¢л¤не. ѕазней падышл≥ радз≥м≥чы ≥ сЇв¤ране.

јсобна трэба спын≥цца на крыв≥чах. √≥сторы¤ крыв≥цкага народа н≥к≥м толкам не разгледжана ≥ не нап≥сана. ј звычайна гавораць пра крыв≥чо¢ полацк≥х ≥ смаленск≥х. —¤ды-тады згадваюць крыв≥чо¢ пско¢ск≥х. Ќа самай справе мы пав≥нны гаварыць пра п¤ць кален крыв≥чо¢: крыв≥чы полацк≥¤ Ч крыв≥чы, ¤к≥¤ асел≥ па лотах, зам¤шал≥с¤ на ¢сходнелатышск≥м, балцк≥м, субстраце.  рыв≥чы смаленск≥¤, ¤к≥¤, хутчэй за ¢сЄ. замешаны¤ на ¢сходн≥м угра-ф≥нск≥м субстраце.  рыв≥чы пско¢ск≥¤ Ч на заходн≥м угра-ф≥нск≥м субстраце. ƒалей мы мус≥м гаварыць пра крыв≥чо¢ цв¤рск≥х, замешаных на па¢ночным угра-ф≥нск≥м, або карэльск≥м, субстраце. ћы пам¤таем з г≥сторы≥ с¤рэдн¤вечча, ¤к до¢га ÷вер супрац≥¢л¤лас¤ ћаскве ≥ ¤к ¬¤л≥к≥¤ кн¤з≥ Ћ≥то¢ск≥¤ ахвотна радн≥л≥с¤ з ÷в¤рской дынасты¤й ≥ ¤к пашырал≥ свае земл≥ да –жэва, не сустракаючы супрац≥ву. ѕ¤тае калена Ч тэта крыв≥чы в≥ленск≥¤, што асел≥ на гэтым кельцк≥м субстраце, пра ¤к≥ ¢жо казалас¤.  аб зус≥м не пахаваць балцкую тэорыю этнагенэзу беларуса¢, зазначым, што дрыгав≥чы, ¤к≥¤ зас¤л¤л≥ большую частку Ѕеларус≥, ас≥м≥л¤вал≥ балцк≥¤ пл¤мЄны а¢кштайцкага кшталту. “ак≥м чынам, на УкельцкайФ пл¤ме у нас аказал≥с¤ два новы¤ пл¤мЄны Ч в≥ленск≥¤ крыв≥чы Ч лЇтап≥сна¤ Ћ≥тва (люц≥чы). ¬ось з гэтай стракатай структуры мы ≥ пав≥нны пачынаць аповед пра этна¢тваральны¤ ≥ дз¤ржаваутваральны¤ працэсы на Ѕеларус≥.

јбсалютна¤ большасць сказанага тут на¢прост ц≥ ¢скосна пацв¤рджаецца вын≥кам≥ археалага≥чных, антрапалаг≥чных, г≥старычных, л≥нгв≥стычных, этнаграф≥чных даследаванн¤¢.

”сЄ сказанае Ч тэта каркас будучай г≥сторы≥ беларускага этнасу.